Terugblik Impuls voor Toezicht: maatschappelijke opgaven en vertrouwen
‘Hoe weet je dat je het goede doet?’
10-02-2025
Focus op de maatschappelijke opgaven voor het onderwijs en de kinderopvang, de dynamiek in de boardroom en competenties van toezichthouders spelen een belangrijke rol in de kwaliteit van het toezicht. Tijdens de conferentie Impuls voor Toezicht van VTOI-NVTK op 4 februari ’25 gingen leden en stakeholders hierover met elkaar in gesprek, mede op basis van de uitkomsten van de tweede monitor van de EMC over die kwaliteit. Voorzitter van de Evaluatie Monitoring Commissie (EMC), Marlies Honingh, lichtte tijdens de conferentie de uitkomsten van het tweede onderzoek toe. Doel van de EMC is om de kwaliteit van het toezicht in kaart te brengen en te borgen. Frédérique Six, wetenschappelijk onderzoeker en universitair hoofddocent Public Governance bij het Zijlstra Center van de Vrije Universiteit Amsterdam, sprak over vertrouwen bouwen en behouden, als onderdeel van de dynamiek binnen én buiten de Raad van Toezicht (RvT). Eenvoudig is het niet om de (maatschappelijke) rol als toezichthouder goed te vervullen. De presentaties van beide sprekers leverden stof tot nadenken op. Dagvoorzitter Ady Hoitink (directeur basisschool De Hobbit & ambassadeur VNK) nodigde de bijna 100 aanwezige leden en stakeholders aan het begin van de conferentie al uit om mee te denken en met elkaar in gesprek te gaan. De maatschappelijke opgaven van het onderwijs en de kinderopvang zijn groot. Wat houden die opgaven precies in? Dat is ook een belangrijke vraag voor het intern toezicht. Goed onderwijs en goede kinderopvang, continuïteit personeel (lerarentekort) en samenwerking in de regio springen er volgens de deelnemers van het onderzoek van de EMC uit. Daarnaast moet de RvT van een onderwijsinstelling of kinderopvang zich, net als het bestuur, verhouden tot de verwachtingen van de samenleving (lees: de externe belanghebbenden). Volgens voorzitter Honingh van de EMC levert dat spanning op. In haar presentatie plaatste ze een donderwolk tussen – aan de ene kant – de wettelijke opgelegde taken (vooral voor de eigen organisatie) en – aan de andere kant – de taken voor het onderwijs en de kinderopvang die de samenleving óók verwacht. Honingh: ‘Wettelijke taken voor de eigen organisatie zijn duidelijk. Maar hoe zit het met de maatschappelijke verwachtingen? Hoe weet je dan dat je het goede doet?’ Opvallende uitkomst van de monitor: de maatschappelijke opgave is vooral onderwerp van gesprek met het bestuur (intern). De dialoog met externe belanghebbenden heeft veel minder prioriteit. Daarnaast: toezichthouders willen graag een maatschappelijke bijdrage leveren, maar lokale betrokkenheid of zich verbonden voelen met de identiteit van de organisaties tellen veel minder mee in hun motivatie om toezichthouder te zijn. Dat roept volgens Honingh vragen op: ‘Wat zegt dit, als je dit naast elkaar zet? Het is goed om daarover met elkaar in gesprek te gaan.’ De uitkomsten over reflectie door de RvT en de ontwikkeling van de toezichthouders bieden volgens Honingh ook aanknopingspunten voor een goed gesprek in de eigen RvT. Zo is de RvT meer intern gericht én biedt de Raad ook veel toegevoegde waarde, zo geven de meeste deelnemers van de enquête aan. En de RvT staat wel stil bij de groepsdynamiek binnen de eigen Raad, maar reflectie over omgaan met meningsverschillen blijft vaker uit. Honingh: ‘Hoe zit dit? Herken je je als RvT in deze uitkomsten, wat speelt er bij jullie? Ga daarover met elkaar in gesprek.’ En wat zijn eigenlijk de ongeschreven regels binnen de RvT? Toezichthouders vinden dat vooral de ánder moet bijleren. En als ze zelf wel toegeven bij te moeten leren, gaat het vooral over ‘harde’ onderwerpen, zoals de werkgeversrol en financiën. Daarnaast stelde Honingh in haar presentatie – met een blik op de zaal – dat de diversiteit in de meeste Raden van Toezicht beter kan. ‘Uit de monitor blijkt dat RvT's nieuwkomers vooral laten leren door mee te draaien in de eigen RvT. Maar welk signaal geef je daarmee af? Geef je dan wel ruimte aan een ander geluid?’ Uit de zaal kwam een suggestie om een buddy te regelen voor nieuwkomers in de RvT, maar cruciaal is wel wié die buddy dan is. Een toezichthouder in de zaal – jong en met een diverse achtergrond, zo geeft ze zelf aan – pleit voor een mentor vanuit een andere RvT, en dus met een blik van buiten. ‘Daar had ik zelf in mijn eerste jaar ook sterk behoefte aan gehad.’ Tot slot benadrukte Honingh dat de groepsdynamiek in de RvT een grote rol speelt. Erken dat, en doe er iets mee. ‘Dat is cruciaal. We zitten hier met slimme mensen, we zien veel. Voorkom dat je je als groep laat dempen, zorg er samen voor dat je alles eruit haalt wat er in zit.’ Na de pauze – met voldoende ruimte om te netwerken tijdens het diner – zette ‘vertrouwensexpert’ Frédérique Six de zaal aan het werk met een korte oefening. Wat ervaar je als vertrouwen onder druk staat, en wat als er wél gevoel van vertrouwen is? De antwoorden maakten direct het verschil duidelijk: onrust en boosheid versus comfort en veiligheid. ‘Het ervaren of ontbreken van vertrouwen doet iets met je. Wees je je daarvan bewust,’ aldus Six. Tijdens haar inspirerende verhaal zette ze de aanwezige toezichthouders aan het denken. Vertrouwen gaat uit van positieve verwachtingen over de ander. Ook het eigen beeld over de betrouwbaarheid bij de ander speelt een rol. Kan en wil die ander doen wat ik van die ander nodig heb? ‘Als iemand wel kan maar niet wil, kijk je daar heel anders naar dan als iemand niet kan maar wel wil. In het laatste geval zijn we veel milder. Dat beeld over vertrouwen, bijvoorbeeld over de bestuurder, daar moet je het in de RvT over hebben. Dat beeld kan per persoon verschillen.’ Volgens Six begint vertrouwen met je kwetsbaar op te stellen en te vragen wat de ander nodig heeft. Daardoor ontstaat er eerder een open gesprek. Dat staat in contrast met een ‘venijnige dynamiek’ waarbij er sprake is van wantrouwen. Maar let op: als er wel onderling vertrouwen is, kan dat worden verstoord. Bijvoorbeeld door een onverwachte gebeurtenis, zoals COVID-19 of omdat iemand niet lekker in zijn vel zit. ‘Een verstoring van de relatie is soms onvermijdelijk,’ stelt Six. Hoe ga je om met een misverstand of een ongelukkig voorval? Trek niet te snel conclusies. ‘Het is belangrijk om je oordeel op te schorten, en nieuwsgierig te zijn naar wat de ander bedoelt. Ja zeggen tegen de persoon, nee zeggen tegen het gedrag.’ Bij bedrog is het echter niet vreemd dat de ander wantrouwig is of wordt. Echter: ‘Als je een verstoring ziet als een kans om de ander beter te leren kennen, dan is de kans groter dat je je oordeel opschort.’ Vertrouwen ondersteunt, zo betoogde Six, bovendien de intrinsieke motivatie. ‘Hoe meer intrinsiek gemotiveerd iemand is, hoe beter die zal presteren, en hoe prettiger die zich zal voelen.’ Hoe speelt vertrouwen een rol in bestuur en toezicht? In de RvT: vertrouw je elkaar? In de relatie met RvB: is er geen vertrouwen, dan gaat er minder informatie naar de RvT. En die je informatie heb je wel nodig, stelt Six. Ook de relatie met de belanghebbenden (lees: samenleving) is van belang. Six: ‘Dat raakt aan de maatschappelijke opgave. Gaat de omgeving uit van vertrouwen of wantrouwen? Hoe hou je de relatie met externe belanghebbenden open, ook als deze onder druk staat?’ Aan het einde van haar verhaal zwengelde Frederique Six een discussie aan over de ambities van intern toezicht. Uiteindelijk is het hoogste doel om te werken vanuit de maatschappelijke bedoeling. Een checkvraag aan het einde van de RvT-vergadering – wat hebben de kinderen aan wat wij vandaag hebben besproken? – is een toegankelijke manier om stil te staan bij die bedoeling. Ady Hoitink somde aan het einde van het congres een aantal interessante take-aways op die iedere toezichthouder mee naar huis kan nemen. Een kleine greep. Meer lezen:Stof tot nadenken
Maatschappelijke opgaven
Donderwolk
Dialoog met externe belanghebbenden
Groepsdynamiek versus meningsverschillen
Signaal
Buddy met blik van buiten
Vertrouwen
Verstoring onvermijdelijk
Niet te snel conclusies trekken
Intrinsieke motivatie
Maatschappelijke bedoeling
Afsluiting