Coronacrisis leert: Maatschappelijke context onderwijs en kinderopvang is meer dan het klaarstomen voor examens

Interview met Hartger Wassink, governance-adviseur

Over de maatschappelijke opdracht en rol van toezichthouders in het onderwijs en de kinderopvang, in tijden van corona.

Met de wekenlange sluiting van de kinderopvang en het onderwijs, dat nu op sommige scholen door winterse omstandigheden met nog een paar dagen verlengd wordt, is het maatschappelijk belang van de kinderopvang en het onderwijs een terugkerend onderwerp van discussie. Onveilige thuissituaties voor kinderen, leerachterstanden, gemis aan sociale contacten, kinderen thuis moeten zien te combineren met thuiswerken en eventueel lesgeven.

In het eindadvies van de kwaliteitscommissie van de VTOI-NVTK komt de invulling van de maatschappelijke opdracht van onderwijs en kinderopvang nadrukkelijk aan bod. De kwaliteitscommissie van VTOI-NVTK neemt zelfs de stelling in dat raden van toezicht het publieke belang boven het individuele instellingsbelang moeten zetten.

De maatschappelijke opdracht voor zowel onderwijs als kinderopvang wordt door de coronacrisis nog eens flink benadrukt. En de opdracht is extra belangrijk vanwege negatieve trends als toenemende kansenongelijkheid en teruglopende onderwijsresultaten. Onderwijs en kinderopvang moeten zich sneller aanpassen aan nieuwe maatschappelijke contexten.

De uitdaging voor de VTOI-NVTK de komende jaren is om meer invulling te geven aan de maatschappelijke opdracht die toezichthouders hebben in onderwijs en kinderopvang. De kwaliteitscommissie van de VTOI-NVTK schrijft in haar advies 'IJken en Verrijken' dat de beste weg daartoe een continu proces is, waarbij toezichthouders zelf de verantwoordelijkheid nemen voor de borging van kwaliteit van het toezicht.

Hoe kijkt governance-adviseur Hartger Wassink aan tegen de meer expliciete maatschappelijke opdracht die de kwaliteitscommissie aan toezichthouders in onderwijs en kinderopvang mee geeft?
Wassink vindt dit het meest interessant accent van het rapport van de kwaliteitscommissie. Hij heeft in het afgelopen (corona)jaar ruim dertig raden van toezicht in onderwijs en kinderopvang geadviseerd en de worsteling van met name onderwijsorganisaties gezien, juist als het gaat om die maatschappelijke opdracht.
Wassink: ‘Je ziet dat kinderopvang en primair onderwijs verregaand geïntegreerd raken. De coronacrisis versterkt dat nog eens. We zien dat onderwijs óók een opvangfunctie heeft. Sommige mensen raken daardoor van de kaart, maar ik zie het positief: iedereen weet nu dat voor sommige kinderen school een veilige pedagogische plek is, omdat ze thuis niet pedagogisch verantwoord worden opgevoed.’

‘Voor deze kinderen is school uiterst belangrijk, en niet alleen in cognitieve zin. Van pedagogisch medewerkers tot politiek, iedereen wilde afgelopen voorjaar deze kwetsbare kinderen zo snel mogelijk weer naar school krijgen. Ik trek daaruit de conclusie dat we meer moeten nadenken over het grijze gebied tussen de strikte cognitieve, onderwijskundige ontwikkeling en de meer pedagogische persoonsontwikkeling van kinderen. Daar ligt een taak voor elke toezichthouder.’

We komen dan eigenlijk weer bij de discussie in hoeverre de leerkracht ook opvoeder moet zijn, in hoeverre hij of zij kan bijdragen aan de wenselijke ontwikkeling van kinderen.
‘Van het woord wenselijk raken sommigen ook weer confuus. Want ze vinden dat je mensen niet naar een gewenst model kunt kneden. Maar in de werkelijkheid gebeurt dit altijd met kinderen. Door volwassenen die allemaal een bepaald beeld hebben van de ideale samenleving, de mens of een levensbeschouwing. Daarom moeten ook raden van toezicht samen met bestuurders nagaan wat hun perspectief op de samenleving en de wereld is. Hoe zie je je eigen rol daarin als pedagogische organisatie?’

Wat je nu vaststelt, doet de kinderopvang al decennia. Daar staat de ontwikkeling van het kind centraal, in al z’n aspecten. Maar het onderwijs zit in een spagaat. Er liggen eisen, er is een grote historie van cognitieve ontwikkeling, met een bombardement van cito-scores. Is er wel ruimte om die maatschappelijke opdracht anders in te vullen?
‘Die spagaat is een mythe. In het onderwijs bestaat enorm veel ruimte. Dat iedereen zo met scores bezig is, doen ze allemaal zelf. De minister roept dat steeds en het is echt zo. Er zijn scholen die minder met scores doen, en twintig jaar geleden deden we allemaal minder met scores. Maar omdat we het gesprek over de zachte kant, de waardenkant, steeds lastiger zijn gaan vinden, heeft het onderwijs meer en meer houvast gezocht in de cijfers. Houvast dat er niet is.’

‘Ook de onderwijsinspectie ziet dat in. Het mooie van het inspectiekader uit 2017 is dat de inspectie niet alleen kijkt naar de basiskwaliteit, maar ook naar de eigen ambities van een school. Wat wil de school zelf aan eigenheid nog toevoegen aan het onderwijs? Hoe kijkt ze naar de wereld en hoe laat ze leerlingen zich ontwikkelen en een zelfstandige plek leren innemen in deze wereld? Als zo’n visie ontbreekt, dan wordt de inspectie terecht vervelend.’

Wat is de rol van de toezichthouder in dit geheel? Je zei net dat toezichthouders en bestuurders samen een maatschappelijke visie moeten ontwikkelen, maar waar ligt welke verantwoordelijkheid?
‘Toezichthouders en bestuurders moeten in elk geval het gesprek samen voeren. Waarbij de toezichthouder z’n netwerk- en adviesrol inbrengt, het perspectief van de buitenwereld inbrengt. Dan kan het gaan om de leefbaarheid van buurten en wijken, jeugdzorg of een onderwerp als messenproblematiek. Ook de coronacrisis laat weer zien hoe belangrijk het inbrengen van de maatschappelijke context is. Die heeft extra duidelijk gemaakt dat onderwijs ook een andere rol heeft dan alleen kinderen klaarstomen voor examens.’
‘Over het algemeen zie ik raden van toezicht te veel op de organisatierisico’s letten, en te weinig op hun maatschappelijke opdracht. Dat is begrijpelijk, want risico’s vragen om aandacht. En het is makkelijk praten over harde cijfers. De zachte kant is moeilijker. Je kunt dagen met elkaar praten op een christelijke school over hoe je leerlingen wilt leren met elkaar om te gaan uit naastenliefde. Dat zijn ingewikkelde gesprekken, maar je moet ze niet uit de weg gaan. Je moet met elkaar spreken over hoe je grip op zo’n uitgangspunt krijgt.’

Iedereen begint dat gelijk te roepen dat ‘het goede gesprek’ moet worden gevoerd. Ik word kriegelig van zo’n vaag begrip.
‘Dat begrijp ik, maar ik ben bang dat er geen alternatief is voor de dialoog. . Die is onvermijdelijk, alleen zo kom je samen verder. Ik ken een casus van een middelbare school waar een jongen iemand had bedreigd met een mes. Het officiële beleid is dan: wegwezen. Maar de bestuurder besloot na een goed gesprek de jongen toch te handhaven, met een beroep op de christelijke waarden van de school. Ze zat klem tussen veiligheid op school en leerlingen leren omgaan met verzoening en vergeving.’

‘Zo’n incident kun je meteen in de raad van toezicht bespreken. Als je dan geen besef hebt van gemeenschappelijke waarden kan het een onverkwikkelijk gesprek worden, met zelfs ontslag voor de bestuurder als gevolg. Het ‘goede gesprek’ is dus een waardengedreven, moreel gesprek. Een gesprek zonder eenduidige antwoorden, maar waarin je wel een gezamenlijk moreel kompas ontwikkelt.’

Over Hartger Wassink
Hartger Wassink is adviseur, onderzoeker, schrijver en spreker. Als organisatiepsycholoog werkt hij op verbindingslijn tussen onderzoek en praktijk in onderwijsorganisaties. Hij is gespecialiseerd in waardengerichte samenwerking tussen toezicht en bestuur (op basis van Policy Governance), leiderschapsontwikkeling in onderwijsorganisaties, en professionele dialoog.
Hij werkt met besturen en RvT's/RvC's in met name onderwijs, zorg, sociale woningsector, soms ook profit. Daarnaast met MT's, reflectiegroepen voor leidinggevenden en leraren in het onderwijs.